Davranış Pozuntusu Nədir? Simptomları, Səbəbləri və Müalicəsi – 2025

Son güncellenme tarixi Oktyabr 20, 2025

Davranış Pozuntusu Nədir? Tərif və Əsas Xüsusiyyətləri

Bəzən valideynlər gəlib soruşurlar ki, “Həkim, uşağım çox dəcəldir, yoxsa bu bir problemdir?” Əslində, hər dəcəllik bir davranış pozuntusu deyil. Gəlin dürüst olaq: bütün uşaqlar zaman-zaman qaydalara qarşı çıxır, qışqırır və ya inad edir. Bu, inkişafın normal hissəsidir.

Bəs fərq nədədir? Davranış pozuntusu dedikdə, uşağın və ya yeniyetmənin davranışlarının müəyyən bir müddət (adətən ən azı 6 ay) davamlı, təkrarlanan və yaşına uyğun olmayan şəkildə ciddi problemlərə yol açması nəzərdə tutulur. Bu o deməkdir ki, bu davranışlar sadəcə evdə deyil, məktəbdə, dostlar arasında və ümumiyyətlə sosial həyatda da ciddi narahatlıq və zərər yaradır.

Bu cür pozuntu olan şəxslər başqalarının hüquqlarına məhəl qoymur, heyvanlara və ya əşyalara zərər verə bilər, tez-tez yalan danışır və ya ciddi qaydaları pozurlar. Əgər sizdə və ya yaxınınızda bu cür davamlı problem varsa, bunu sadəcə “tərbiyə qüsuru” kimi görməyin. Unutmayın ki, müalicə olunmayan davranış pozuntusu sonradan daha ciddi psixi pozuntu növlərinə, məsələn, antisosial şəxsiyyət pozuntusuna çevrilə bilər.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Davranış Pozuntusunun Əlamətləri

Uşağınızın bəzi davranışları sizi narahat edirsə, onunla danışmaq istəyi çox normaldır. Davranış pozuntusu hər uşaqda fərqli görünə bilər, lakin bəzi ümumi “qırmızı bayraqlar” var. Ən çox rast gəlinən əlamətləri dörd əsas kateqoriyaya bölmək olar:

1. Aqressiv davranışlar: Bu, təkcə kimisə vurmaq deyil. Dava salmaq, insanları qorxutmaq, hətta heyvanlara qarşı qəddarlıq da bura daxildir. Yüksək səslə qışqırmaq, ani və şiddətli qəzəb partlamaları da aqressiyanın bir hissəsidir.
2. Əmlaka ziyan vurmaq: Başqalarının əşyalarını qəsdən sındırmaq, korlamaq və ya yanğın törətməyə cəhd etmək bu qrupa aiddir.
3. Dələduzluq və Oğurluq: Yalan danışmaq, başqalarını aldatmaq və ya özgəsinin əmlakını götürmək. Unutmayın, tez-tez yalan danışmaq, hətta kiçik görünən məsələlərdə belə, bir siqnal ola bilər.
4. Qaydaların ciddi şəkildə pozulması: Evdən qaçmaq, dərsdən yayınmaq və yaşına uyğun olmayan qaydaları (məsələn, gecə evə gəlmək) dəfələrlə pozmaq.

Bu əlamətlər yalnız keçici kaprizlər deyil, uşağın daxili aləmindəki bir çətinliyin xarici ifadəsi ola bilər. Məsələn, bəzən uzun müddət davam edən depressiya (xüsusən yeniyetmələrdə) özünü kədər yox, məhz bu cür qıcıqlanma və aqressiv davranışlarla göstərə bilər. Əgər bu əlamətlər uşağın gündəlik həyatını ciddi şəkildə pozursa, mütəxəssisə müraciət etmək vaxtıdır.

Davranış Pozuntusunun Səbəbləri: Ailə, Genetik və Bioloji Amillər

İnsanlar çox vaxt soruşur: “Məndə nə səhv olub ki, uşağım belə davranır?” Bu, təkcə valideynlik səhvi deyil, çox qəliz və çoxfaktorlu bir məsələdir. Davranış pozuntusu tək bir səbəbdən yaranmır, əksinə, bir neçə amilin kəsişməsidir:

• Genetik və Bioloji Amillər: Bəzi uşaqlar digərlərinə nisbətən daha yüksək risklə doğulurlar. Ailədə digər psixi pozuntu halları (məsələn, alkoqol asılılığı, depressiya) varsa, bu risk arta bilər. Beyin inkişafındakı bəzi fərqlər də impuls idarəetməsini çətinləşdirə bilər.
• Ailə Mühiti: Ailədəki nizamsızlıq, fiziki və ya emosional zorakılıq, sərhədlərin qoyulmaması və ya həddindən artıq sərt cəza üsulları uşaqda bu pozuntunun inkişafına təkan verə bilər. Sevgi və diqqət əskikliyi bəzən uşağın “pis davranışlarla” diqqət çəkməsinə səbəb olur.
• Sosial və Ekoloji Amillər: Yaxın ətrafda aqressiv davranış nümunələrinin olması, məktəbdəki çətinliklər və ya aşağı sosial-iqtisadi şərait də böyük rol oynaya bilər. Bəzən uşağın keçirdiyi travmatik hadisələr və ya ciddi xəstəliklər də davranışlarda dəyişiklik yaradır.

Bu səbəbləri bilmək günahkar axtarmaq üçün yox, düzgün müalicə planı qurmaq üçündür. Unutmaq olmaz ki, bəzən diqqət əskikliyi və hiperaktivlik pozuntusu (DEHP) kimi digər problemlər də davranış pozuntusuna yol aça bilər.

Ən Çox Rast Gəlinən Davranış Pozuntusu Növləri

Davranış pozuntusu bir çətir termindir və onun altında müxtəlif problemlər gizlənə bilər. Onları tanımaq, düzgün istiqamət tapmaq üçün çox vacibdir.

1. Müxalifətçi Pozuntu (ODD – Oppositional Defiant Disorder): Əgər uşağınız davranış pozuntusu diaqnozuna yaxındırsa, adətən ilk olaraq ODD haqqında danışırıq. Bu, əsasən böyüklərə qarşı inadkarlıq, tez-tez qəzəblənmək, mübahisə etmək və qaydalara qəsdən tabe olmamaqla xarakterizə olunur. Bu uşaqlar çox hirslidir, amma əsas hüquqları pozan dərəcədə zərərli və ya qəddar deyillər.
2. Əsl Davranış Pozuntusu (Conduct Disorder – CD): Bu, ODD-dən daha ciddidir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, başqalarının əsas hüquqlarını kobud şəkildə pozan (oğurluq, ziyan vurma, aqressivlik) davranışlarla müşahidə olunur. Bu pozuntu nəzarət edilmədikdə, gələcəkdə həyat keyfiyyətinə çox ciddi təsir edə bilər.
3. İmpuls İdarəetmə Pozuntuları: Bəzən problem davranışın özündə yox, onu dayandıra bilməməkdədir. Məsələn, Kleptomaniya (oğurluq impulsu) və ya Piromaniya (yanğın törətmə impulsu) bu kateqoriyaya daxildir.

Bəzən bu problemlər digər çətinliklərlə yanaşı gedir. Məsələn, bəzi yaddaş pozğunluğu formaları və ya öyrənmə çətinlikləri məktəbdəki stressi artıraraq uşağın özünü pis aparmasına səbəb ola bilər. Buna görə də, mütəxəssis həmişə tam bir diaqnoz qoymağa çalışır ki, müalicə həqiqətən problemin kökünə yönəldilsin.

Davranış Pozuntusunun Diaqnozu: Peşəkar Qiymətləndirmə Prosesi

Bu mərhələ, şübhələrinizə aydınlıq gətirmək üçün atılan ən vacib addımdır. Yəqin düşünürsünüz ki, “Diaqnoz necə qoyulur, birdən səhv qoyular?” Narahat olmayın. Peşəkar qiymətləndirmə bir anda verilən qərar deyil, ətraflı bir prosesdir.

Psixiatr və ya klinik psixoloq uşağın sadəcə bu gün etdiklərinə deyil, davranış nümunələrinin davamlılığına və ciddiliyinə baxır. Əsasən, Amerika Psixiatriya Assosiasiyasının (APA) istifadə etdiyi DSM-5 (Xəstəliklərin Diaqnostik və Statistik Təsnifatı) kimi beynəlxalq standartlara əsaslanılır. Diaqnoz qoyulması üçün davranış pozuntusunun əlamətləri (aqressiya, əmlaka ziyan, oğurluq və s.) ən azı son 6 ay ərzində müşahidə edilməlidir.

Bu prosesə daxildir:

• Valideynlərlə dərin müsahibə: Uşağın inkişaf tarixçəsi, ailə münasibətləri və əlamətlərin nə vaxt başladığı öyrənilir.
• Uşaqla ünsiyyət: Uşağın yaşına uyğun metodlarla daxili dünyası, narahatlıqları və hissləri araşdırılır.
• Müəllimlərdən məlumat: Çünki davranış pozuntusu əlamətləri yalnız evdə deyil, məktəb mühitində də görünməlidir.

Diaqnozun qoyulması hədəf deyil, müalicəyə gedən yolda bir bələdçidir. Bəzən bu proses zamanı məlum olur ki, uşaqdakı problem əslində davranış pozuntusu deyil, bəlkə də bir narahatlıq pozuntusunun, yaxud da yaddaş pozğunluğu ilə əlaqəli məktəb stressinin nəticəsidir.

Davranış Pozuntusu Olan Uşaq və Yeniyetmələrin Müalicəsi Yolları

Xoş xəbər budur ki, davranış pozuntusu müalicə edilə bilən bir problemdir. Sadəcə düzgün və kompleks bir yanaşma tələb edir. Müalicə adətən bir neçə tərəfi əhatə edən “komanda işi”dir.

Ən effektiv müalicə metodu adətən psixoterapiyadır, xüsusən də Koqnitiv Davranış Terapiyası (KDT). Terapiya uşağa öz qəzəbini və impulsivliyini daha sağlam yollarla idarə etməyi öyrədir. Eyni zamanda, bəzən valideyn-uşaq münasibətlərini gücləndirmək üçün ailə terapiyası da lazım olur.

• Valideyn Təlimləri: Valideynlərə necə sərhədlər qoyulacağını, müsbət davranışları necə mükafatlandıracağını və neqativ reaksiyaları necə azaltmağı öyrədir. Bu, müalicənin ən kritik hissəsidir.
• Dərman Müalicəsi: Davranış pozuntusunun özü üçün spesifik bir dərman olmasa da, bəzi hallarda yoldaşlıq edən digər problemləri (məsələn, hiperaktivlik, depressiya və ya yüksək aqressivlik) nəzarətə almaq üçün həkim tərəfindən dərmanlar təyin oluna bilər.

Yadda saxlayın, müalicə prosesi uzun ola bilər və səbir tələb edir. Lakin uşağınızın gələcək həyatını yaxşılaşdırmaq üçün atılan hər addım buna dəyər.

Valideynlər Üçün Davranış Pozuntusu ilə Mübarizə Yolları

Əgər övladınızda davranış pozuntusu varsa, özünüzü çarəsiz hiss etməyiniz tamamilə normaldır. Amma unutmayın ki, siz onun ən böyük dəstəyisiniz. Bu mübarizədə sizə kömək edəcək bəzi strategiyalar var:

• Sərhədlər Qoyun və Ardıcıl Olun: Ən vacib qayda budur. Uşağınızın nədən cəzalanacağını, nədən mükafatlandırılacağını dəqiq bilməsi lazımdır. Bu qaydalar hər kəs (ata, ana, nənə-baba) tərəfindən eyni şəkildə tətbiq olunmalıdır. Ardıcıllıq uşağa öz davranışlarını proqnozlaşdırmağı öyrədir.
• Müsbətə Diqqət Edin: Davranış pozuntusu olan uşaqlar çox vaxt tənqidlə böyüyürlər. Gün ərzində etdiyi ən kiçik müsbət davranışı belə görüb qiymətləndirin. “Yaxşı iş gördün”, “Səbirli olduğun üçün təşəkkür edirəm” kimi ifadələr onların özünə inamını artırır.
• Sakit Qalın: Uşağınız qəzəblənəndə, qışqıranda və ya aqressiv olanda onun emosiyalarına eyni səviyyədə cavab verməyin. Özünüzü idarə etmək, ona stressli vəziyyətlərlə necə mübarizə aparılacağını öyrədən ən yaxşı nümunədir.
• Özünüzə Qayğı Göstərin: Unutmayın, bu, yorucu bir prosesdir. Əgər siz daim gərginsinizsə, uşağınıza kömək edə bilməyəcəksiniz. Öz sağlamlığınız (həm fiziki, həm də psixi pozuntu baxımından) üçün vaxt ayırın.

Davranış Pozuntusu Zamanı Məktəb və Sosial Dəstəyin Rolu

Uşağın evdən kənarda ən çox vaxt keçirdiyi yer məktəbdir. Buna görə də, davranış pozuntusu ilə mübarizədə məktəb mühiti kritik əhəmiyyət daşıyır. Ailə, məktəb və mütəxəssislər arasında güclü bir əlaqə olmalıdır.

– Məktəb Psixoloqu/Müəllim Dəstəyi :

Uşağın müəllimləri onun ehtiyacları və idarəetmə strategiyaları barədə məlumatlı olmalıdır. Bəzi hallarda, xüsusi təhsil proqramları və ya fərdi tədris planları (FTİ) lazım ola bilər. Məqsəd cəza deyil, dəstək və struktur verməkdir.

– Sosial Bacarıqların İnkişafı:

Davranış pozuntusu olan uşaqlar tez-tez dostluq münasibətləri qurmaqda çətinlik çəkirlər. Onlara qrup terapiyası və ya sosial bacarıq məşğələləri vasitəsilə başqalarının hisslərini (empatiya), növbə gözləməyi və mübahisələri sülh yolu ilə həll etməyi öyrətmək çox vacibdir.

– Qərəzliyi Azaltmaq:

Təəssüf ki, psixi pozuntu diaqnozları cəmiyyətdə qərəzli yanaşmaya səbəb ola bilər. Valideynlər olaraq, uşağınızı etiketlərdən qorumağa çalışın və onunla ünsiyyətdə olan insanları məlumatlandırın ki, problemin səbəbi pis xasiyyət yox, idarəetmə çətinliyi olsun. Uşağın özünə inamının düşməsinə icazə verməyin.

Ən çox verilən suallar